سوگیری شناختی (Cognitive bias) محدودیتی در تفکر عینی است که در آن مغز انسان تمایل دارد اطلاعات را از طریق فیلتری از تجربیات و اولویت‌ها درک کند. این فرایند فیلتر کردن، روش‌های اکتشافی نامیده می‌شود و یک مکانیسم مقابله‌ای است که به مغز امکان می‌دهد حجم انبوهی از ورودی را که در هر ثانیه دریافت می‌کند، اولویت‌بندی و پردازش کند. این مکانیسم بسیار مؤثری است، اما محدودیت‌هایش باعث بروز خطاهایی می‌شود که می‌توان از آنها بهره‌برداری کرد. شاید به طور کامل نتوان استعداد مغز برای استفاده از میان‌برها را از بین برد، اما درک وجود سوگیری می‌تواند هنگام تصمیم‌گیری مفید باشد. در طول شش دهه تحقیقات اخیر بر روی قضاوت و تصمیم‌گیری انسان در زمینه‌های علوم‌شناختی، روان‌شناسی اجتماعی و اقتصاد رفتاری، فهرستی از سوگیری های شناختی شناسایی شده است که دائماً در حال تکامل است.
انواع سوگیری شناختی
سوگیری‌های شناختی بسیاری وجود دارند که بررسی کامل آنها در این مقاله نمی‌گنجد اما متداول‌ترین انواع آن را می توان به صورت زیر دسته بندی کرد:
سوگیری شناختی اثر لنگر انداختن: تمایل مغز به اتکای بیش از حد بر اولین نمونه از اطلاعاتی که بعدها در زمان تصمیم‌گیری دریافت کرده است.
سوگیری شناختی راه حل دم دست: یک نمونه‌ی شناخته شده بیش از آنچه در واقعیت وجود دارد، نماینده‌ی کل است.
سوگیری شناختی اثر ارابه‌ی موسیقی: اگر عامه چیزی را درست می‌دانند، پس حتماً درست است.
سوگیری نقطه‌ی کور: تمایل مغز به تشخیص سوگیری دیگران و نه سوگیری خود.
خوشه انگاری: تمایل مغز به دیدن الگوهای که عملا وجود ندارند.
سوگیری تأییدی: تمایل مغز به ارزش دادن به اطلاعات جدیدی که از ایده‌های موجود پشتیبانی می‌کند.
اثر قالب بندی: یعنی مغز تمایل دارد که بسته به نحوه‌ی ارائه‌ی اطلاعات، نتیجه‌گیری کند.
فکر گروهی: تمایل مغز به ارزش‌گذاری برای اجماع.
سوگیری منفی‌نگری: تمایل مغز به این که ناخودآگاه به رویدادهای منفی بیشتر از رویدادهای مثبت اهمیت بدهد. احتمال دارد که این سوگیری به‌عنوان تکنیکی برای بقا تکامل یافته باشد.
سوگیری تمرکز بر آخرین اطلاعات: ارزش‌گزاری بیشتر بر آخرین اطلاعاتی که مغز دریافت کرده است.
اثر هزینه‌ی هدر رفته: تمایل مغز برای ادامه‌ی سرمایه گذاری در کارهایی که به شکست می‌رسند.
سوگیری بازماندگی: تمایل مغز برای تمرکز بر نتایج مثبت. مثل اثر شترمرغ است که در آن افراد به اصطلاح سرشان را مثل کبک زیر برف فرو می‌کنند تا با خبرهای بد مواجه نشوند.
سوگیری شناختی و تأثیر آن بر تجزیه‌وتحلیل داده‌ها
اولین گام برای جلوگیری از سوگیری شناختی این است که بدانیم سوگیری چطور می‌تواند تجزیه‌وتحلیل ابری را تحلیل کند. بااینکه ابزارهای تجزیه‌وتحلیل داده‌ها در تصمیم‌گیری‌های مبتنی بر داده به مدیران کسب‌وکار کمک می‌کنند، هنوز هم انسان باید داده‌هایی را که باید تجزیه‌وتحلیل شوند، انتخاب کند. به همین دلیل مدیران کسب‌وکار باید متوجه باشند که سوگیری‌های شناختی که هنگام انتخاب داده‌ها رخ می‌دهد، باعث می‌شود که ابزارهای دیجیتالی مورد استفاده در تجزیه‌وتحلیل پیش‌بینی‌کننده و تجزیه‌وتحلیل تجویزی نتایج نادرستی به همراه داشته باشند.
در طول تاریخ، تحلیل‌گران مشکلات بالقوه‌ی به‌کارگیری مؤثر و استفاده از مدل‌سازی پیش بینی‌کننده بدون بررسی داده‌های انتخاب شده برای تجزیه‌وتحلیل برای سوگیری شناختی را به بهای گزافی شناخته‌اند. برای مثال، کارشناسان نظرسنجی و پیش‌بینی‌کنندگان انتخابات حاشیه‌های زیادی را برای پیروزی هیلاری کلینتون در انتخابات ریاست‌جمهوری ایالات متحده در سال ۲۰۱۶ پیش‌بینی کردند. اوج بسیاری از انواع سوگیری در پیش‌بینی‌های نادرست نقش داشت. پیش‌بینی شده بود که هیلاری کلینتون به‌عنوان رئیس‌جمهور انتخاب می‌شود و تکیه بر داده‌های ضعیف نظرسنجی و مدل‌های پیش‌بینی ناقص به یک نتیجه‌ی پیش‌بینی‌نشده منجر شد.
سوگیری شناختی چطور بر طرز فکر ما تأثیر می‌گذارد؟
تبادل اطلاعات دقیق یا استخراج حقایق برای افراد متعصب دشوار می‌شود. سوگیری شناختی تفکر انتقادی را تحریف می‌کند و احتمالاً باعث تداوم تصورات نادرست یا دریافت اطلاعات نادرست می‌شود که به دیگران آسیب می‌رساند. سوگیری‌ها باعث می‌شود به‌جای بررسی اطلاعاتی که ما را به نتیجه‌ی دقیق‌تری می‌رسانند، از اطلاعاتی که ممکن است ناخوشایند یا ناراحت‌کننده باشد اجتناب کنیم. علاوه بر این، سوگیری‌ها می‌توانند باعث شوند که الگوها یا ارتباطاتی بین ایده‌ها ببینیم که لزوماً وجود ندارند.
چگونه سوگیری شناختی را کاهش دهیم؟
آگاه باشید: بهترین راه برای جلوگیری از تأثیر سوگیری شناختی بر نحوه‌ی تفکر یا تصمیم‌گیری، این است که در وهله‌ی اول از وجودشان آگاه باشید. تفکر انتقادی دشمن تعصب است. با آگاهی از وجود عواملی که می‌توانند نحوه‌ی دیدن، تجربه یا یادآوری چیزها را تغییر دهند، می‌دانید که هنگام قضاوت یا نظر دادن در مورد هر کار یا موضوعی باید اقدامات بیشتری انجام دهید.
باورهایتان را به چالش بکشید: هرگاه متوجه شدید که تفکرتان به‌شدت مغرضانه است، چیزهایی را که فکر می‌کنید راه خوبی برای شروع فرایند کاهش سوگیری هستند، به‌خصوص در هنگام دریافت اطلاعات جدید، به طور مداوم به چالش بکشید. با انجام این کار می‌توانید دانش خود را گسترش داده و اطلاعات بیشتری در مورد موضوع به دست آورید.
یک رویکرد کورکورانه را امتحان کنید: پژوهشگران در مورد سوگیری مشاهده‌گر مطالعات کورکورانه‌ای را برای کاهش میزان سوگیری در مطالعات علمی یا گروه‌های کانونی انجام می‌دهند. افراد می‌توانند با محدود کردن میزان اطلاعات تأثیرگذاری که دریافت می‌کنند، تصمیماتی بگیرند که کمتر تحت تأثیر آن اطلاعات باشند.
راه‌هایی برای جلوگیری از سوگیری شناختی در تصمیمات
* به‌دنبال راه‌هایی بگردید که از طریق آنها بتوانید آنچه را که تصور می‌کنید، به چالش بکشید. اطلاعات مورد نیاز خود را در مجموعه وسیعی از منابع جستجو کنید و سعی کنید اوضاع را از چندین زاویه مورد توجه قرار دهید.
*در مورد افکار خود با دیگران صحبت کنید. گروهی از افراد قابل اعتماد را دور خود جمع کنید و از شنیدنِ دیدگاه‌های مخالف‌شان نترسید. می‌توانید به دنبال افراد یا اطلاعاتی باشید که دیدگاه‌های شما را به چالش می‌کشند.
* برای اجتناب از عجله کردن در تصمیم گیری به سابقه خودتان در زمینه تصمیم‌گیری فکر کنید و ببینید که در گذشته، تا چه حد در قضاوت‌های خود عجله کرده‌اید. سپس فرصت بیشتری برای تصمیم‌گیری آهسته‌تر در نظر بگیرید و اگر احساس کردید که برای گرفتن تصمیم فوری تحت فشار هستید، زمان بیشتری بخواهید.
* باید به وضعیتی که می‌خواهید در مورد آن تصمیم بگیرید و افراد درگیر در آن، بدون قضاوت قبلی نگاه کنید. از همدلی برای درک چرایی چنین رفتاری از سوی سایرین استفاده کنید.